GeoRisCA: Geo-risk in Midden Afrika: geïntegreerde benadering van de multi-hazards en van de kwetsbaarheid ter ondersteuning van het risico beheer (Geo-risk in Central Africa: integrating multi-hazards and vulnerability to support risk management)

De Oost-Afrikaanse riftvallei is een belangrijk tektonisch element dat Centraal-Afrika vormt en dat rechtlijnige laaglanden definieert tussen hooglandketens door geologische breukwerking, geassocieerd met aardbevingen en vulkanisme. Het interessegebied, zich uitstrekkend van de provincie Noord-Kivu in de Democratische Republiek van de Congo (D.R.C.) tot Noord-Burundi en Oost-Rwanda, ligt gecentreerd rond het Kivumeer en de Virunga Vulkanische Provincie (V.V.P.) in het centrum van de riftvallei. Een zeldzame combinatie van verschillende types 'geohazards' bedreigt dit dichtbevolkte gebied, onderverdeeld in seismische, vulkanische en massabewegings- hazards.

Dit project is toegespitst op het Kivubekken, de meest dichtbevolkte streek van de rift waar eveneens een concentratie van geohazards bestaat. De regio wordt gekenmerkt door een sterke seismiciteit, af te leiden uit de aardbevingen met de hoogste magnitudes geregistreerd in Afrika, in 1910 (M 7.3 West-Tanzania), 1990 (M 7.0, Zuid-Soedan), 1992 (M 7.0, Oost-D.R.C.) en 2005 (M 6.8, Oost-D.R.C.). Meer recent zijn aardbevingen van matige sterkte die het Kivubekken raakten en belangrijke schade en slachtoffers aanrichtten. Vanwege de demografische groei wordt een steeds groter percentage van de bevolking en infrastructuur blootgesteld aan het seismische risico in deze regio's. Een nieuwe aardbeving gelijkaardig aan de Rukwa 1910 beving (M 7.3) zou een echte catastrofe kunnen zijn.

Het interessegebied herbergt eveneens de twee actiefste Afrikaanse vulkanen: Nyiragongo en Nyamulagira. Hun activiteit kan een omvangrijke impact hebben op de omgeving: de lava geëxtrudeerd tijdens de eruptie van Nyamulagira in 2010 vernielde bijvoorbeeld een geschatte 927 ha woud. De naburige Nyiragongo-vulkaan bezit in de krater een semi-permanent lavameer met een diameter van ongeveer 200 m, momenteel het grootste ter wereld. Deze vulkaan is vermoedelijk eveneens de meest gevaarlijke (voor mensen) in Afrika, aangezien er ~700.000 bewoners van Goma stad, ongeveer 15 km naar het Zuiden, bedreigd worden. In januari 2002, evenals voordien in 1977, openden zich spleten op de zuidelijke flank van de vulkaan. Snelle lavastromen vernielden ongeveer 10 % van de stad, brachten 150 personen om het leven, maakten 100.000 personen dakloos en activeerden een humanitaire crisis. De socio-economische impact op lange termijn blijft nog steeds sterk voelbaar tot op vandaag. Goma is een strategisch economisch centrum voor de Regio van de Grote Meren met een snel groeiende populatie, eveneens vanwege het belangrijke aandeel verdreven bevolking dat zich vestigt in kampen, wanneer conflicten hen verdrijven van hun woonplaats. De historisch inactieve vulkanen in het oostelijk deel van de V.V.P. vertegenwoordigen een bijkomende dreiging, af te leiden uit de Holocene pyroklastische afzettingen in Rwanda. Dergelijke uitbarsting zou tegenwoordig een aanzienlijke impact kunnen hebben op regionaal niveau.

Het Kivumeer rijst een andere hazard-gerelateerde beslommering via de hoge CO2 gasconcentratie opgelost in het water, wat kan leiden tot een katastrophische limnische eruptie. Er wordt gevreesd dat zulk een brutale vrijlating van gas zou leiden tot een omvangrijke dodentol door verstikking in de gehele regio, zoals het geval was in 1986 rondom het Nyosmeer in Kameroen. Een natuurlijke omslag van het meerwater kan voorkomen wanneer het CO2-gas zich dichtbij verzadiging bevindt, of het zou aangezet kunnen worden door andere gebeurtenissen (b.v. een sublacustriene of grote landverschuiving) - vooral in de Baai van Kabuno, ten Noordwesten van het Kivumeer, waar de CO2-concentratie zeer hoog is. Gashazard veroorzaakt eveneens frequente sterfgevallen door verstikking op de kust rond Goma door de passieve vulkanische ontgassing, die CO2 accumulatie in landdepressies veroorzaakt tot lethale concentraties. De gasdynamica in de Mazuku blijft slecht begrepen en de link tussen gasflux en de vulkanische activiteit is nog niet gekend. Dergelijke ontgassing werd geobserveerd in vele gebieden, inclusief de stedelijke omgevingen, waar ongelukken frequent voorkomen.

Doorheen de gehele doelregio vertegenwoordigen landverschuivingen de meest belangrijke lokale hazard. De wijdverspreide verbreiding van deze massabewegingen wordt aangetoond via de recent ontwikkelde online databank "The natural hazard database for Central Africa". In het studiegebied kunnen landverschuivingen aangezet worden door beide klimaatgerelateerde gebeurtenissen (sterke regenval) en seismische of vulkanische (moderstromen) activiteit, of zelfs door gecombineerde effecten. Antropogenetische factoren versterken de potentiële impact van deze landverschuivingen. Daarbovenop blijkt dat de frequentie en magnitude van massabewegingen en hun overeenkomstige effecten in stedelijke gebieden van Centraal-Afrika (zoals Kinshasa, Bukavu, Uvira, Mbuji-Mayi, Butembo en Bujumbura) veel groter zijn dan verwacht indien enkel natuurlijke factoren in rekening worden gebracht. In steden zoals Bujumbura en Uvira bijvoorbeeld, begrenzen beide het riftescarpement en het Tanganyikameer de stedelijke expansie. De bevolking is daarom gedwongen zich te vestigen in gebieden die in toenemende mate ongeschikt zijn, resulterend in ontelbare voorbeelden van belangrijke wegen of woningen gebouwd op hellingen geaffecteerd door landverschuivingen of steenlawines.

Dergelijke rampen - de realisatie van het risico - zijn het resultaat van de spatiale conjunctie van een hazard en kwetsbare aandelen (personen, bezittingen, verbindingslijnen, activiteiten) in een gegeven locatie en tijd. De kwetsbaarheid, die de vatbaarheid is van bedreigde elementen voor schade wanneer een specifieke hazard zich voordoet, wordt gecontroleerd door de blootstelling en weerstand van de bedreigde elementen. Een sleutelbijdrage van ons project is de ontwikkeling van een methodologie om de kwetsbaarheid ten opzichte van geohazards te benaderen binnen het studiegebied op regionale en lokale schaal, voor geselecteerde stedelijke sites, waarbij de vulnerabiliteitsevolutie doorheen de tijd in overweging wordt genomen.

De geïdentificeerde factoren overwegend, stelt het project zich tot doel om het risico van multi-geohazards te bepalen in een regio die onderworpen is aan vele (mogelijk gecombineerde) jaarlijkse rampen, en die zou kunnen getroffen worden door een ramp met grote impact in de komende jaren. Meest bedreigend op regionale schaal zijn de seismische hazard en de uitbarsting van minstens één der twee actieve vulkanen van de Virunga. Mogelijke dodelijke gasuitbarstingen in bepaalde gebieden rond Goma, en het grote aantal gerapporteerde en mogelijk toekomstige massabewegingen, net zoals plaatsspecifieke seismische amplificatieëffecten, verhogen het lokale risico. Onze benadering zal de vorm aannemen van dynamische kaarten en databanken om het besluitvormingsproces te ondersteunen. Aangezien beide menselijke levens en specifieke ecosystemen bedreigd zijn, is het van primair belang om een comprehensieve methodologie uit te werken, om op een betrouwbare manier de multi-geohazards in te schatten over zowel korte als lange termijn, en om het gerelateerde risico duidelijk af te lijnen en te karteren. Met deze instrumenten zullen zowel de lokale en regionale overheden, als de lokale en internationale aandeelhouders voordeel halen uit essentiële documenten om een meer efficiënt rampresponsmechanisme te ontwikkelen. De uitkomst van dit project zal ook bijdragen aan de verbetering van landplanning en de implementatie van ontwikkelinsprogramma's.

De specifieke doelen van ons project zijn (1) om bij te dragen tot een betere inschatting van de onderzochte geohazards op regionale schaal, zoals een stedelijke context; (2) de globale kwetsbaarheid van de populaties inschatten voor deze geohazards, een studie nooit eerder uitgevoerd in deze regio, niettegenstaande er 3 miljoen personen wonen; (3) een risico-inschattingsmethodologie ontwikkelen, die een snelle bijgewerkte risicoportrettering in een specifiek gebied zal toelaten wanneer nodig; (4) een serie lokale en regionale risicokaarten afleveren die een groot aantal hazards en vulnerabiliteitsindicatoren zullen voorstellen, wat de besluitvorming moet ondersteunen; (5) tot slot het versterken van risicomanagementsprocessen via de communicatie van onze resultaten met bestaande gereedheids-en-mitigatie instituren, autoriteiten en andere belanghebbende organisaties.

Om de vooropgestelde doelen te bereiken zal een innovatieve aanpak ontwikkeld worden, gebaseerd op de integratie van verscheidene methodologieën. Methodes uit de geologie, geofysica, geomorfologie, geografie en antropologie zullen gecombineerd worden om een realistisch beeld van het risico in het studiegebied te verkrijgen. De ontwikkelde methodologie op lokale schaal zal hazard-gerelateerde en vulnerabiliteitsfactoren, evenals risicoperceptieïndicatoren, combineren. Tot slot zal ons project de tijds- en plaatsdimensies integreren: zoals eerder aangehaald, zal de risicoschatting op regionale en lokale (stedelijke) schaal gedefinïeerd worden. Daarbovenop zal ons project een evoluerend overzicht van het risiconiveau aanreiken door de variaties van de geohazards, de kwetsbaarheidsfactoren en de omgangsmechanismen die de bevolking oprichtten om de geohazards tegemoet te treden, te overwegen.