Onderzoeksgroep Alliantie VUB-UGent: Political Representation in Diverse Societies - ReDS

Politieke vertegenwoordiging is een cruciaal concept binnen de politieke wetenschappen. In essentie betekent dit concept het tegenwoordig maken van een afwezig iets of iemand ('principal') via een tussenpersoon ('agent'). Vertegenwoordiging plaatst dus een tussenschakel tussen de burgers en de politieke besluitvorming, namelijk een vertegenwoordiger of een groep vertegenwoordigers.

Dat in een samenleving verschillende belangen en noden bestaan die vertegenwoordigd willen zijn, is een evident onderdeel van elk democratisch proces. Politieke partijen en hun parlementsleden en ministers vertolken verschillende visies op de samenleving en burgers stemmen elk voor de partij of persoon die hun visie het best vertolkt. Deze vorm van vertegenwoordiging van klassieke groepen en groepsbelangen is een vertrouwd gegeven: liberale partijen spreken traditioneel eerder de vrije beroepen en zelfstandigen aan; de socialisten staan in voor de arbeidersklasse; regionalistische partijen voor de grieven van specifieke etnische, taalkundige of geografisch identificeerbare groepen.



De politieke vertegenwoordiging van maatschappelijke groepen die pas recenter aan de oppervlakte kwamen, is een stuk problematischer. Het gaat dan over groepen die onderscheiden worden op basis van sekse, leeftijd, etnisch-culturele achtergrond of seksuele geaardheid. Ook worden klassieke breuklijnen zoals klasse of opleiding weer van onder het stof gehaald. Verschillende onderzoeken wijzen uit dat deze groepen vaak onvoldoende vertegenwoordigd zijn in de politieke structuren. Deze politieke ondervertegenwoordiging van sociaal achtergestelde groepen wordt vandaag in toenemende mate als een maatschappelijk en politiek probleem ervaren. Hun ondervertegenwoordiging tast de representativiteit van de politieke instellingen, en daaruit voortvloeiend, het democratisch gehalte van het besluitvormingsproces aan. De ondervertegenwoordiging van maatschappelijke groepen en het gebrek aan representativiteit van de politieke besluitvorming kan zich echter op verschillende wijzen manifesteren. In de literatuur wordt gewezen op de (on)mogelijkheid tot deelname aan verkiezingen, de fysieke (af-)aanwezigheid in de vertegenwoordigende instellingen en (het gebrek aan) de inhoudelijke vertegenwoordiging van belangen. Het zijn resp. de formele, descriptieve en substantiële dimensie van het concept vertegenwoordiging



Het onderzoek naar politieke vertegenwoordiging van sociale groepen is tot voor kort grotendeels onderbelicht gebleven in België en/of was vaak de zaak van één of enkele personen. De laatste jaren zijn er evenwel verschillende onderzoekers opgestaan die zich met deze thematiek (of onderdelen ervan) bezighouden. Door de krachten van verschillende onderzoekers in dit zich ontwikkelende onderzoeksdomein te bundelen, willen we komen tot een verdere uitbouw van het wetenschappelijke onderzoek in dit domein en van de expertise waarover beide partners beschikken. Zo kan ook de leidinggevende rol van beide partners in dit onderzoeksdomein verder bestendigd en ontwikkeld worden. Via de bundeling van dat potentieel willen de betrokken partners op onderzoeksvlak drie zaken realiseren:



Ten eerste zal de bestaande samenwerking tussen de twee onderzoeksgroepen verder gecontinueerd en structureel verankerd worden, en waar mogelijk verder uitgebouwd worden. Onderzoekers uit beide partnerinstellingen zullen, daar waar mogelijk en opportuun, gezamenlijk werken aan tijdschriftartikels, congrespapers en boekhoofdstukken. Co-promotorschappen en lidmaatschappen van begeleidingscommissies van onderzoeken zullen eveneens, daar waar mogelijk, verder aangegaan worden.



Ten tweede wensen de betrokken partners in het kader van deze alliantieonderzoeksgroep nieuw gemeenschappelijk onderzoek te initiëren naar politieke vertegenwoordiging van sociale groepen. Met gezamelijke onderzoeksvoorstellen zullen de gekende financieringskanalen aangesproken worden, met name: de bijzondere onderzoeksfondsen van beide instellingen; het Vlaams Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek (FWO); onderzoeksprojecten van het Federaal Wetenschapsbeleid; en ad hoc beleidsondersteunende financieringskanalen.

We beogen hier zowel onderzoek dat eerder theoretisch van aard is, als empirisch onderzoek in België, maar ook zoveel mogelijk in internationaal-comparatief perspectief. In die optiek hebben de betrokken onderzoekers reeds toegang tot bestaande wetenschappelijke netwerken, en wensen ze die netwerken verder uit te bouwen en aan te wenden voor gemeenschappelijke onderzoeksinitiatieven (vb. ECPR Standing Groups on Gender & Politics, Committee on Political Sociology of International Political Science Association, ECPR Standing Group on Political Parties).



Ten derde, zal om deze onderzoeksplannen te realiseren, moeten geïnvesteerd worden in een verdere kennismaking met de aanwezige expertise in de twee onderzoeksgroepen. Via meetings en discussiemomenten zullen de partners verder vertrouwd geraken met elkaars onderzoeksdomein en lopende onderzoeksprojecten. Deze vergaderingen en brainstormsessies zullen ook uitmonden in het in onderling overleg uitwerken van een gemeenschappelijke onderzoeksagenda en concrete initiatieven inzake projectaanvragen. Aansluiting bij de internationale onderzoeksagenda zal daarbij, zoals hierboven aangegeven, een belangrijk criterium zijn.



Leidende onderzoeksthema's voor het gemeenschappelijk onderzoek inzake vertegenwoordiging van sociale groepen zijn geënt op de drie dimensies van vertegenwoordiging:

- Formele dimensie: hier gaat het onder meer over de verkiezingsregels en -technieken die gebruikt worden om de voorkeur van de burger te achterhalen en deze om te zetten in de aanduiding van vertegenwoordigers. Thema's die behandeld worden houden verband met de discussie over actief en passief stemrecht voor specifieke sociale groepen, de mate waarin van dit stemrecht gebruikt wordt gemaakt en de mate waarin er kandidaten uit de betreffende sociale groep naar voor worden geschoven door politieke partijen zodat kiezers er zich over kunnen uitspreken.

- Descriptieve dimensie: hier wordt dieper ingegaan op wie de vertegenwoordigers zijn, hun eigenschappen en in welke mate ze een weerspiegeling vormen van de samenstelling van de bevolking. Onderzoeksthema's zijn hier onder meer het in kaart brengen van deze ondervertegenwoordiging, de rol van partijen en kiezers in de ondervertegenwoordiging van bepaalde sociale groepen in het parlement en de wenselijkheid en effecten van de invoering van quota.

- Substantiële dimensie: hier gaat het over de inhoudelijke invulling van belangen van sociale groepen. Deze dimensie beperkte zich lange tijd tot analyses van hoe parlementsleden hun mandaat inhoudelijk invullen en wat vertegenwoordigers doen om de belangen van de vertegenwoordigden te behartigen. Recente stromingen in de literatuur pleiten ervoor om deze benadering te verbreden. Enerzijds wordt ervoor gepleit om verder te kijken dan de parlementaire arena, en andere actoren die aan substantiële vertegenwoordiging doen (mee) in de analyse op te nemen. Het gaat onder andere om middenveldorganisaties, ambtenaren en media. Anderzijds wordt de stelling verdedigd dat vertegenwoordiging niet altijd een éénrichtingsproces hoeft te zijn dat loopt van kiezer naar vertegenwoordiger. Vertegenwoordigers kunnen zelf ook belangen en een achterban definiëren waarvoor ze willen opkomen.

Onderzoek rond deze dimensie verkent haast vanzelfsprekend deze twee nieuwe pistes enerzijds door in kaart te brengen in welke mate (andere) actoren aan belangenvertegenwoordiging doen, wat het effect daarvan is en welke factoren daarop een invloed hebben, en anderzijds door na te gaan welke nieuwe groepen worden aangesneden door vertegenwoordigers, hoe ze dit doen, welke effecten dit heeft, en hoe personen uit die groepen hiermee omgaan.